Η γλώσσα είναι το πιο ζωντανό όργανο που διαθέτει ο άνθρωπος. Είναι ο τρόπος με τον οποίο σκεφτόμαστε, επικοινωνούμε, ορίζουμε τον εαυτό μας και τοποθετούμε τον κόσμο γύρω μας. Δεν υπάρχει τίποτα στατικό σε αυτήν. Αναπνέει, αλλάζει, προσαρμόζεται, μεγαλώνει μαζί μας. Κι όμως, μέσα σε αυτή τη φυσική της ροή, γεννιούνται συχνά λάθη. Μερικά είναι αθώα, προϊόντα βιασύνης ή άγνοιας. Άλλα, όμως, φανερώνουν μια βαθύτερη απομάκρυνση από την ουσία του λόγου και τη συνείδηση της γλωσσικής μας ταυτότητας.
Τα λάθη στη γλώσσα μας δεν είναι απλώς θέμα ορθογραφίας ή γραμματικής. Είναι καθρέφτης της σκέψης μας. Ο τρόπος που μιλάμε δείχνει πώς αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο. Όταν λοιπόν η γλώσσα φτωχαίνει, δεν φτωχαίνουν μόνο οι λέξεις αλλά και οι ιδέες που μπορούμε να εκφράσουμε. Η φράση «δεν έχει σημασία πώς το λέω, αρκεί να με καταλάβουν» ακούγεται απελευθερωτική, όμως στην πραγματικότητα αποκαλύπτει έναν επικίνδυνο εφησυχασμό. Αν η γλώσσα είναι το μέσο σκέψης, τότε κάθε λάθος σκιάζει και τη σκέψη που τη γεννά.
Στις μέρες μας, τα πιο συνηθισμένα λάθη γεννιούνται μέσα από τη βιασύνη της ψηφιακής επικοινωνίας. Τα μηνύματα στα κοινωνικά δίκτυα, οι σύντομες φράσεις στα κινητά, η διαρκής ανάγκη για ταχύτητα έχουν δημιουργήσει ένα νέο ιδίωμα: μια γλώσσα κομμένη και ραμμένη για ευκολία, όχι για ακρίβεια. Οι λέξεις χάνουν τα φωνήεντά τους, η στίξη εξαφανίζεται, η ορθογραφία αντιμετωπίζεται σαν περιττή πολυτέλεια. Αυτή η πρακτική δεν είναι αθώα. Με τον καιρό συνηθίζουμε να σκεφτόμαστε με συντομογραφίες και να αντικαθιστούμε τη σκέψη με αυτοματισμούς.
Παράλληλα, τα αγγλικά έχουν διεισδύσει σχεδόν σε κάθε τομέα της καθημερινότητας. Από τη δουλειά μέχρι τη διασκέδαση, οι αγγλικές εκφράσεις υιοθετούνται αβίαστα, πολλές φορές χωρίς λόγο. Δεν είναι πρόβλημα η επιρροή άλλων γλωσσών – αυτό είναι αναπόφευκτο και φυσικό. Το πρόβλημα αρχίζει όταν η ξένη λέξη εκτοπίζει την ελληνική όχι γιατί είναι πιο ακριβής, αλλά επειδή μοιάζει πιο «μοντέρνα». Έτσι, αντί να εμπλουτίζουμε τη γλώσσα μας, την απογυμνώνουμε από τις δικές της δυνατότητες. Η γλωσσική δανειοληψία γίνεται ένδειξη ανασφάλειας, όχι εξέλιξης.
Υπάρχουν βέβαια και πιο λεπτά λάθη, αυτά που δεν φαίνονται αμέσως. Είναι τα συντακτικά σφάλματα, οι κακοχρησίες λέξεων, οι φράσεις που μοιάζουν σωστές αλλά αλλοιώνουν το νόημα. Όταν λέμε «επικοινωνώ κάτι» αντί για «μεταδίδω» ή «εκφράζω», ή όταν χρησιμοποιούμε τον τύπο «οφείλεται να» αντί για «πρέπει να», τότε η γλώσσα μας αρχίζει να γλιστρά σε μια γκρίζα περιοχή όπου όλα είναι επιτρεπτά και τίποτα δεν είναι ακριβές. Η απώλεια της ακρίβειας δεν είναι απλή λεπτομέρεια· είναι απώλεια νοήματος.
Από όλα τα γλωσσικά σφάλματα, εκείνα που οφείλονται στην έλλειψη ακρίβειας στη διατύπωση είναι τα πιο ουσιαστικά, γιατί δεν αλλοιώνουν απλώς τη μορφή του λόγου, αλλά το ίδιο το νόημά του. Η ασάφεια στις λέξεις οδηγεί σε παρανόηση των ιδεών· όταν μια πρόταση δεν αποδίδει με σαφήνεια τη σκέψη του ομιλητή, η επικοινωνία παύει να είναι αποτελεσματική. Ένα συντακτικό ή ορθογραφικό λάθος μπορεί να διορθωθεί εύκολα χωρίς να αλλάξει το περιεχόμενο, όμως η ασαφής διατύπωση στρεβλώνει τη σκέψη, επιτρέποντας διαφορετικές ερμηνείες και προκαλώντας σύγχυση. Η ακρίβεια στη γλώσσα είναι η βάση της πνευματικής σαφήνειας· δείχνει πειθαρχία, σεβασμό προς τον συνομιλητή και επίγνωση της ευθύνης που έχει ο λόγος. Χωρίς αυτήν, η επικοινωνία καταντά θόρυβος, και ο λόγος χάνει τη δύναμή του να εκφράζει με αλήθεια και καθαρότητα την ανθρώπινη σκέψη.
Αξίζει να αναρωτηθούμε γιατί γίνονται όλα αυτά. Μήπως το σχολείο διδάσκει τη γλώσσα σαν ένα σύνολο κανόνων και όχι σαν ζωντανό τρόπο έκφρασης; Μήπως τα μέσα ενημέρωσης και οι δημόσιοι λόγοι των θεσμών έχουν πάψει να αποτελούν πρότυπα σωστής χρήσης; Ή μήπως, τελικά, έχουμε χάσει την επαφή με την ίδια τη χαρά της γλώσσας; Όταν δεν αγαπάς κάτι, δεν το προσέχεις. Και όταν δεν το προσέχεις, το αφήνεις να αλλοιωθεί.
Η καλλιέργεια της γλωσσικής συνείδησης δεν σημαίνει αυστηρότητα ή επιβολή κανόνων. Δεν χρειάζεται να μετατραπούμε σε «φρουρούς» της καθαρότητας. Αντίθετα, χρειάζεται να αναπτύξουμε σεβασμό και ευαισθησία απέναντι στον λόγο. Η σωστή χρήση της γλώσσας δεν είναι επίδειξη γνώσης, αλλά πράξη επικοινωνίας και πολιτισμού. Μπορούμε να αγαπήσουμε τη γλώσσα όχι μέσα από τη διόρθωση, αλλά μέσα από τη δημιουργία. Να διαβάζουμε λογοτεχνία από μικρή ηλικία, να ακούμε ανθρώπους που εκφράζονται με σαφήνεια, να γράφουμε με προσοχή και φροντίδα. Έτσι, η γλώσσα γίνεται τρόπος σκέψης, όχι απλή συνήθεια.
Η ευθύνη, βέβαια, δεν είναι ατομική. Ζούμε σε μια εποχή όπου ο δημόσιος λόγος κατακλύζεται από συνθήματα, επιφανειακές διατυπώσεις και πρόχειρες μεταφράσεις. Όταν τα μέσα επικοινωνούν πρόχειρα, ο πολίτης μαθαίνει να δέχεται την προχειρότητα ως φυσιολογική. Κι όμως, η γλώσσα μπορεί να αποτελέσει δύναμη αντίστασης απέναντι στην ευκολία. Μια καλοδιατυπωμένη φράση μπορεί να σταθεί πιο δυνατή από έναν θόρυβο ολόκληρου διαδικτύου.
Η επιστροφή στη σωστή χρήση της γλώσσας δεν σημαίνει επιστροφή στο παρελθόν. Δεν πρόκειται για νοσταλγία ή για απόρριψη του σύγχρονου λόγου. Είναι προσπάθεια ισορροπίας ανάμεσα στο παλιό και το νέο, στο αυθεντικό και το δανεισμένο, στο προφορικό και το γραπτό. Αν θέλουμε η ελληνική γλώσσα να παραμείνει ζωντανή, πρέπει να την κρατήσουμε καθαρή όχι από ξένες λέξεις, αλλά από αδιαφορία.
Η γλώσσα είναι η κοινή μας πατρίδα. Μας ενώνει πέρα από τόπους, επαγγέλματα ή ηλικίες. Κάθε φορά που τη χρησιμοποιούμε με προσοχή, χτίζουμε γέφυρες· κάθε φορά που την κακοποιούμε, γκρεμίζουμε αυτές τις γέφυρες. Το να μιλάμε και να γράφουμε σωστά δεν είναι θέμα φιλολογικής ακρίβειας, αλλά πράξη σεβασμού προς τον συνομιλητή και προς τον εαυτό μας.
Τα λάθη στη γλώσσα μας θα υπάρχουν πάντα, όπως υπάρχουν και οι αδυναμίες του ανθρώπου. Το ζητούμενο δεν είναι να τα εξαλείψουμε, αλλά να τα αναγνωρίζουμε και να μαθαίνουμε από αυτά. Η γλώσσα μάς καθρεφτίζει· δείχνει ποιοι είμαστε και πώς θέλουμε να υπάρχουμε. Αν τη φροντίσουμε, θα μας επιστρέψει τη φροντίδα με τρόπο βαθύτερο απ’ ό,τι φανταζόμαστε: με καθαρότερη σκέψη, ουσιαστικότερη επικοινωνία και μια πολιτισμική συνέχεια που αξίζει να διαφυλάξουμε.
