Αν σταθείς για λίγο και ακούσεις μια συζήτηση στο διάλειμμα του σχολείου, στο λεωφορείο ή ακόμα και ανάμεσα σε φοιτητές, θα παρατηρήσεις κάτι που ίσως δεν είχες σκεφτεί: οι λέξεις λιγοστεύουν. Όχι οι φωνές, ούτε οι προθέσεις – οι λέξεις. Εκείνες που δίνουν σχήμα στη σκέψη, που ντύνουν το συναίσθημα, που γεφυρώνουν τις ψυχές. Κι εκεί ακριβώς αρχίζει να φαίνεται το φαινόμενο της λεξιπενίας.
Η λεξιπενία – δηλαδή η φτώχεια του λεξιλογίου – δεν είναι απλώς μια γλωσσική αδυναμία. Είναι ένα πολιτισμικό φαινόμενο που καθρεφτίζει τον τρόπο που σκεφτόμαστε, επικοινωνούμε και τελικά υπάρχουμε μέσα στον κόσμο. Γιατί, όπως έλεγε και ο Βιτγκενστάιν, «τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου μου».
Όταν οι λέξεις λιγοστεύουν, φτωχαίνει η σκέψη
Η γλώσσα δεν είναι ένα μέσο που χρησιμοποιούμε απλώς για να «λέμε» κάτι· είναι το μέσο με το οποίο σκεφτόμαστε. Όταν το λεξιλόγιο φτωχαίνει, η σκέψη γίνεται πιο απλοϊκή, πιο βιαστική, πιο επίπεδη. Οι νέοι δυσκολεύονται να εκφράσουν αποχρώσεις συναισθημάτων, να επιχειρηματολογήσουν, να ερμηνεύσουν έννοιες ή να σταθούν με σαφήνεια σε έναν διάλογο. Πόσες φορές, άλλωστε, έχουμε ακούσει τη φράση «ξέρω τι θέλω να πω, αλλά δεν μπορώ να το εκφράσω»;
Αυτό ακριβώς είναι το σύμπτωμα της λεξιπενίας: η σκέψη υπάρχει, αλλά δεν βρίσκει τις λέξεις για να ειπωθεί. Και μια σκέψη που δεν μπορεί να ειπωθεί, μένει μετέωρη, ατελής, ανεκπλήρωτη.
Οι αιτίες πίσω από τη λεξιπενία
Η σύγχρονη εποχή, με την ταχύτητα της πληροφορίας και τη βραχύλογη επικοινωνία των κοινωνικών δικτύων, ενισχύει τη γλωσσική απλοποίηση. Τα μηνύματα γίνονται όλο και πιο σύντομα, οι λέξεις συρρικνώνονται, τα νοήματα αποδίδονται με εικονίδια. Το συναίσθημα μετατρέπεται σε emoji, η απορία σε “lol” και η ειρωνεία σε ένα gif.
Δεν είναι κακό να χρησιμοποιούμε τη γλώσσα της εποχής μας. Το πρόβλημα ξεκινά όταν αυτή υποκαθιστά τη φυσική γλώσσα, όταν παύουμε να αναζητούμε τη σωστή λέξη για το σωστό νόημα. Οι νέες γενιές μεγαλώνουν με περισσότερα μέσα επικοινωνίας, αλλά με λιγότερη επικοινωνία ουσίας.
Ας μην ξεχνάμε και το εκπαιδευτικό σύστημα, που συχνά εστιάζει στην αποστήθιση και όχι στην καλλιέργεια του προφορικού και γραπτού λόγου. Το μάθημα της Γλώσσας, που θα έπρεπε να είναι ένας ζωντανός χώρος σκέψης και έκφρασης, πολλές φορές καταλήγει να είναι ένας μηχανισμός «ορθής απάντησης». Έτσι, η γλώσσα χάνει τη ζωντάνια της και η μαθητική ψυχή, αντί να ανθίζει μέσα από τις λέξεις, κουράζεται να τις «θυμάται».
Η λεξιπενία μέσα στην τάξη
Ως εκπαιδευτικοί, συχνά ερχόμαστε αντιμέτωποι με μαθητές που γράφουν συνθέσεις με επαναλαμβανόμενες λέξεις, φτωχό λεξιλόγιο και μονοδιάστατη έκφραση. Δεν φταίει πάντα η έλλειψη γνώσης – πολλές φορές φταίει η έλλειψη επαφής με το λόγο. Τα παιδιά δεν διαβάζουν λογοτεχνία, δεν ακούν πλούσιο λόγο, δεν έχουν ευκαιρίες να μιλήσουν ουσιαστικά. Έτσι, οι λέξεις παύουν να τους είναι οικείες· μοιάζουν με ρούχα που δεν φορέθηκαν ποτέ.
Ωστόσο, κάθε δάσκαλος και κάθε σχολείο μπορούν να γίνουν αντίδοτο στην αγλωσσία. Με συζητήσεις, δημιουργική γραφή, θεατρικό παιχνίδι, αφήγηση ιστοριών, επαφή με τη λογοτεχνία από το δημοτικό. Κάθε δραστηριότητα που ενεργοποιεί τη φαντασία και καλεί τον μαθητή να μιλήσει ή να γράψει με την ψυχή του, είναι μια νίκη απέναντι στη σιωπή των λέξεων.
Γιατί αξίζει να νοιαζόμαστε
Η λεξιπενία δεν αφορά μόνο τα παιδιά ή τους μαθητές· αφορά όλους μας. Είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο που αγγίζει την επικοινωνία, τη δημοκρατία, τη σκέψη. Όταν οι άνθρωποι δεν έχουν λέξεις, δυσκολεύονται να περιγράψουν την αδικία, να υπερασπιστούν τη θέση τους, να κατανοήσουν τον άλλον. Κι εκεί αρχίζει να φτωχαίνει όχι μόνο η γλώσσα, αλλά και ο πολιτισμός.
Η λέξη είναι δύναμη. Μπορεί να χτίσει γέφυρες ή να σηκώσει τείχη, να θεραπεύσει ή να πληγώσει, να εμπνεύσει ή να αποπροσανατολίσει. Όσο πιο πλούσιο είναι το λεξιλόγιό μας, τόσο πιο καθαρή γίνεται η σκέψη, τόσο πιο ουσιαστική η επικοινωνία.
Πώς μπορούμε να καλλιεργήσουμε τη γλωσσική ευαισθησία
- Διαβάζοντας. Κάθε βιβλίο, κάθε ποίημα, κάθε άρθρο είναι ένα ταξίδι στις λέξεις.
- Ακούγοντας. Τον πλούτο της προφορικής παράδοσης, τις αφηγήσεις των παλιότερων, τον ρυθμό της καθημερινής ομιλίας.
- Μιλώντας. Όχι μηχανικά, αλλά με πρόθεση, με συναίσθημα, με σκέψη.
- Γράφοντας. Ακόμη κι αν πρόκειται για λίγες γραμμές σ’ ένα ημερολόγιο. Η γραφή είναι ένας τρόπος να αναμετρηθούμε με τις λέξεις και να τις κάνουμε δικές μας.
Κάθε φορά που αναζητούμε μια λέξη, κάθε φορά που λέμε «πώς να το πω αλλιώς;», ανοίγουμε ένα παράθυρο στη σκέψη μας. Η γλώσσα δεν είναι κάτι που «ξέρουμε»· είναι κάτι που συνεχώς μαθαίνουμε. Κι όσο τη μαθαίνουμε, μαθαίνουμε και τον εαυτό μας.
Ένα κάλεσμα προς τους δασκάλους
Στον πυρήνα κάθε εκπαιδευτικής πράξης υπάρχει η λέξη. Ο δάσκαλος που εμπνέει τους μαθητές του να αγαπήσουν τη γλώσσα, τους μαθαίνει ταυτόχρονα να αγαπούν τη σκέψη. Η μάχη ενάντια στη λεξιπενία δεν δίνεται με πίνακες συνωνύμων, αλλά με πάθος για έκφραση, με ζωντανό λόγο μέσα στην τάξη, με αληθινό ενδιαφέρον για το τι έχει να πει ο άλλος.
Η λεξιπενία μπορεί να είναι το σύμπτωμα μιας εποχής, αλλά η γλωσσική αφύπνιση μπορεί να γίνει η απάντησή μας. Ας δώσουμε ξανά στις λέξεις το βάρος και τη λάμψη που τους αξίζει. Γιατί, τελικά, οι λέξεις είναι ο τρόπος μας να υπάρχουμε.
